دریای خزر به کاسپین تغییر نام می یابد؟

نام رسمی و بین‌المللی دریای شمال ایران در همه زبان‌ها کاسپین و معادل‌های آن است. اما در کنار این نام بین‌المللی نام «خزر» نیز در کشورهای ساحلی و زبان‌های محلی برای دریای کاسپین استفاده می‌شود. همان‌گونه که در مورد بسیاری دیگر از عوارض جغرافیایی جهان رایج است، برای دریای شمال ایران نیز نام‌های متفاوتی در زمان‌های گوناگون استفاده شده‌است. در زبان‌های رسمی سازمان ملل و کشورهای مختلف دنیا دریای کاسپی یا معادل آن در زبان‌های مختلف به‌کار می‌رود اما در زبان ترکی و فارسی نام رایج، دریای خزر است. امروزه نام رسمی آن در زبان عربی بحرالقزوین است اما در متن‌های قدیمی‌تر نام‌های دیگری به‌خصوص بحر خزر نیز به‌کار رفته‌است. وجود بیشتر از ۴۰ نام در طول تاریخ برای این دریا نشانگر قدمت تمدن و کثرت اقوام و شهرنشینان کرانه این دریاست. نام‌های مختلف این دریا از پنج منبع اصلی ریشه گرفته‌اند. ۱-نام اقوام ساکن در کرانه‌ها مانند خزر، کاسپین، تپور، آماردها، کادوسیان، هیرکانیان ۲-نام شهرهای اطراف، ماند ساری، بادکوبه. ۳-نام ایالت‌های اطراف مانند هیرکانه، تبرستان، مازندران، خراسان، گیلان. ۴-نام دریاهای دیگر به اشتباه، مانند خوارزم و فارس. ۵-نام‌های مترادف با دریا در زبان‌های مختلف، مانند درا، دریا و زرایه. در زمان قدیم، پدیده‌های جغرافیایی و دریاها را به نام اقوام یا شهرهای مهم یا فرمانروایان اطراف، نام‌گذاری می‌کردند؛ از جمله تبرستان، گرگان، کاسپین، قزوین، هیرکانی، تپور، گیلان، دیلم، آلبان، باکو، شیروان.

کمیته تخصصی نام‌نگاری و یکسان‌سازی نام‌های جغرافیایی ایران در خصوص نام این دریا مصوبه ای را به تصویب رساند. در آن مصوبه آمده است: «جهت جلوگیری از هرگونه سوء تفاهم احتمالی و جلوگیری از تشتت آراء در زمینه نام پهنه آبی شمال کشور، از نام «خزر» در داخل کشور و Caspian در متون خارجی، قراردادها و معاهدات بین‌المللی استفاده شود». علت صدور این مصوبه آن بودکه در داخل کشور بعضی از وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها برای دریای شمال ایران نام‌های جداگانه‌ای به‌کار می‌بردند که این مغایر با مصوبات سازمان ملل و سازمان هوانوردی بین‌المللی و دریانوردی بین‌المللی بود. بنا بر استعلامی که از وزارت‌خارجه به‌عمل آمد، آن وزارتخانه اعلام کرد نام بین‌المللی دریای شمال ایران،کاسپین و نام آن در زبان ترکی و فارسی،خزر و در زبان عربی هر دو نام قزوین و خزر به‌کار می‌رود و در تمام اسناد بین‌المللی که یک طرف آن ایران بوده همواره نام خزر به‌کار رفته‌است و دریای مازندران هم یک نام محلی است که فقط درایران گاهی در متون رسمی به‌کار می‌رود. از آنجا که کاسپین نام بین‌المللی و بدون معارض این دریا هست و مطابق مصوبه ۱۸/۹/۱۳۸۱ در ایران هم می‌توان کاسپین به‌کار برد زیرا نام بین‌المللی بر نام محلی ارجحیت دارد.

در هیچ‌یک از نوشته‌های مولفان شرقی و غربی دوران پیش از اسلام نامی از «خزر» بر دریای شمال ایران دیده نشده‌است. در نوشته‌های مولفان اسلامی، این دریا در کنار نام‌های دیگر، خزر هم نامیده شده‌است. تا پیش از حمله عرب به قفقاز در اسناد دیده نشده این دریا را «دریای خزر» بنامند.  در آغاز سده هفتم میلادی قوم خزر در دشت‌های سفلای رود تِرِکْ و رود ولگا و شمال قفقاز سکنی داشتند. خزرها در بین شمال غربی دریا و دریای سیاه سکونت داشتند و به دین یهودیت‌گروییده بودند. بنا به منابع تاریخی، آنان از نژاد زرد (اصفر) بودند. قوم خزر گاه‌وبیگاه به ایران و اقوام همسایه حمله می‌کردند و همسایه‌ها از دست آن‌ها و وحشی گری قوم خزر آسایش نداشتند و پیوسته از تجاوزات آن‌ها در وحشت به سر می‌بردند. آن‌ها در زمان سقوط ساسانیان حکومت قدرتمندی تشکیل دادند و با اعراب جنگ‌های خونینی داشتند. خزرها به همراه دیگر اقوام بیابان‌گرد شمال قفقاز، در زمان ساسانیان، بارها و بارها به سرزمین ایران می‌تاختند و پس از حضور کوتاه مدت خود به دست سپاه ساسانی از مرزهای ایران بیرون رانده می‌شدند. این قوم هم‍واره بابیزانس بر ضد ایران هم‌پیمان بود. بنای استحکامات بزرگی چون شهر دربند در شمال قفقاز در عهد ساسانیان که برای جلوگیری از حملات خزران صورت گرفت، هنوز پا برجاست و به کوتاه‌سازی دست ایرانیان از این دریا بازمی‌گردد. به نوشته عنایت‌ا… رضا، «خزران»، در زمان خسرو انوشیروان در قرن ششم میلادی از بقایای آن‌ها به ناحیه شمال قفقاز آمدند و به‌طور کلی در منطقه بخش وسطا و جنوبی رود ولگا زندگی می‌کردند و این، هیچ ربطی به دریای شمال ایران نداشته و فاصله قوم خزر تا این دریا بسیار زیاد بوده‌است. او با اشاره به بررسی‌هایش برای پی بردن به دلیل نام‌گذاری دریای شمال ایران به نام خزر و آوردن اسم خزر در متون عربی، معتقد است: تا قرن چهارم هجری قمری نام خزر بر دریای شمال ایران گذاشته نشده‌است.

برای مثال در کتاب «خوارزمی» و «فضلان» اسمی از خزر نیست. در دوره بنی‌امیه که حاکمان عرب، قفقاز را گرفتند، گروه مقابل خزر که با رم شرقی و بیزانس متحد بود، هنوز به‌طور کامل شکل نگرفته بود و غارتگری می‌کرد؛ از طریق رود کر به عرب‌ها حمله کرد. عرب‌ها به این دلیل که آن‌ها از رود کر حمله کردند، گمان کردند، از دریا به این رود آمده‌اند، پس استنباط کردند که گویا این دریا، دریای خزر است. به همین دلیل، آن را بر مبنای گفته‌ها، «بحر‌الخزر» نامیدند. نام خزر برای نخستین بار در کتاب «حدود العالم» و در کنار نام دریای جرجان، طبرستان و دیگر نام‌ها ذکر شده‌است. اما در متون غربی قدیم، دو نام مشهور «هیرکانی و «ورکانه» تغییر یافته ازگرگان و معرب آن به صورت ارقانی به‌کار رفته بعدها در دوره اسلامی عرب‌ها آن را به طور مستقیم از گرگان به صورت «جرجانیه» به‌کار بردند و «کاسپی» نیز از نام‌های بسیار کهن به‌جا مانده‌است. از جمله درمعجم البلدان یاقوت حموی آمده‌است: «بحر خزر همان بحر طبرستان وجرجان وآبسکون است؛ همه این‌ها یک دریاست، بحرخراسانی وجیلی هم گفته شده‌است.حمزه اصفهانی نوشته‌است: اسم آن به فارسی زراه اکفوده یا کفوده دریاست و ارسطو گفته‌است رقانیا (هیرکانی-گرگان) بعضی گفته‌اند خوارزم واصطخری گفته‌است بحر خزر. در شرقی آن دیلم وطبرستان وجرجان (گرگان) است و در غرب آن آلان من جبال قبق (قبچاق) تا حدود السریر وبلاد خزر و در جنوبی آن الجیل (گیل) وبعض دیلم است وبحر خزر به دریاهای دیگر وصل نیست. بر خلاف بحر القلزم وبحر فارس ته آن گل و لای است و نه ماسه و صخره. در بحر فارس بعضی جاها ته دریا دیده می‌شود به دلیل زلال بودن ولی خزر زلال نیست و در آن لوءلوء وجود ندارد. جزایر آن برخلاف جزایر بحر فارس و بحر روم مسکونی نیست. دریاهای سیاه و آزوف هم در روزگار فعالیت خانات خزر، خزر نامیده شده‌اند».

بنابراین اگر بخواهیم به خوانش رسمی و بین‌المللی دریای شمال و نیز تاریخچه این دریا نگاه کنیم، درمی‌یابیم که نام حقیقی آن کاسپین است و نیازی نیست که نام نادرست و ضد ملی خزر به کار برده شود. / روزنامه قانون