فلسفه نخل گردانی در عزاداری محرم چیست؟+ مفهوم آئین نخل گردانی در برخی شهرها

عصر عاشورا درحالیکه مراسم عزاداری در بسیاری از شهر پایان می یابد و عزاداران خود را برای برپایی شام قریبان آماده می کنند، در شهرهای استان یزد عزاداری آغاز می شود! آئین عزاداری در این شهرها «نخل گردانی» ست.

اصلی‌ترین مراکز برگزاری رسم باشکوه نخل‌گردانی در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکز ایران به چشم می‌خورد، از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نائین و … که در بین این مناطق، بیشترین و شاخص‌ترین نخل‌ها در استان یزد، متمرکز است. به گونه‌ای که می‌توان گفت، هیچ آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین (ع) در آن یافت نشود.

مراسم نخل‌برداری از ویژگی‌های منحصر به فرد از میان مراسم‌های ویژه محرم و عزاداری در یزد محسوب می‌شود که با همکاری و همدلی اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی گرفته تا کمک در تزئین و عَلَم کردن و حمل آن در روز عاشورا و … برگزار می‌شود. جالب اینکه در برخی موارد، زرتشتیان یزد نیز در ساختن نخل‌ها، همیاری و همکاری دارند. آن‌ها حضرت سیدالشهدا (ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائل هستند.

ایام ماه محرم و صفر از دیرباز نزد ایرانیان از جایگاه خاصی برخوردار بوده و دو ماه خاص عزاداری شیعیان جهان به شمار می‌رود. از این رو هر منطقه‌ی برگزاری آن، با آداب و سنن خاصی همراه بوده که در یزد شور برپایی این مراسم آغاز شده است.

در ارائه تعریفی جامع و مانع از نخل، باید گفت به دلیل تشابه نخل، حجله، چلچراغ عزا، محفّه و تابوت محدوده معنایی نخل نامشخص است، ولی با این وجود، تعاریف مختلفی در معرفی نخل آمده است. مطمئنا، نخل در وهله نخست، برای هر شنونده‌ای یادآور و تداعی‌کننده درخت خرما است. شاید مهم‌ترین رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و اعتقادات مردم، پیکر مقدس امام حسین (ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما قرار گرفته و به محل دفن حمل شده است.

با آن که نخل شباهتی بر درخت نخل خرما ندارد، آن را به نام این درخت می‌نامند. شاید به علت آن که اصلش از جنوب غربی و بین‌النهرین است. نخل شباهت بسیاری به درخت سرو دارد و سرو در فرهنگ عامه یعنی جاودانگی، رشادت، زندگی اخروی و آزادگی که یادآور روحیات و خصایص امام حسین (ع) است. همچنین این مراسم بازتابی است از «نقل حکایت واقعه کربلا».

از تعاریف دیگر این که نخل، تابوت یا نخل ماتم آرایشی است که بر تابوت مردگان سازند و درخت خرما و نخل در واقع حجله مانندی است که از چوب می‌سازند و با انواع شال‌های ابریشمی و رنگارنگ و پارچه‌های قیمتی و آئینه و چراغ و گل و سبزه و .. می‌آرایند و در فرهنگ نظام نخل را این گونه معرفی می‌نمایند: نخل، تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه‌های قیمتی و چندین آیینه بسته شده و در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین (ع) حرکت داده می‌شود.

به تعریف دیگر نخل، یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک چوب به شکل نخلی بزرگ و شبکه شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب اسکلت‌بندی شده است. برای پایه‌های آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است.

مراسم نخل‌بندی و نخل‌گردانی در یزد که در اصطلاح محلی بدان «نقل» نیز گفته می‌شود، بدین صورت است که چند روز پیش از شروع ماه محرم، خادمان حسینیه و اعضای هیئت‌ها، شروع به تزئین و آذین بستن نخل می‌کنند. آذین‌بندی نخل چند روز به طول می‌انجامد. در طول این مدت، خدام، زیورآلات و وسایل مربوط به تزئین نخل را از انبار، بیرون آورده و تمام روز را با پاهای برهنه به این امر می‌پردازند.

بستن نخل نیاز به مهارت و سلیقه خاص دارد و خادمان، شیوه‌های آن را از پدر و اجداد خود آموخته‌اند. بدین صورت که یک طرف از بدنه آن را با آئینه‌هایی کوچک و بزرگ آذین می‌بندند که نمایانگر نورافشانی پیکر حضرت امام حسین (ع) در آن است. طرف دیگر نخل تماما روکش پارچه سیاهی دارد که شمایلی از درخت سرو به رنگ سبز در وسط قسمت سیاه پوش نصب شده است .

سرتاپای آن سر تیز دشنه‌ها یا شمشیرهایی فرو رفته و آن هم نمودی است از تیرها و زخم‌هایی که بر پیکر سرو مانند حضرتش وارد شده است. در دو طرف دیگر به صورت قرینه، پرده سیاهی آویخته می‌شود که بر روی آن شکل شیر و بدن بی‌سر آغشته به خون نقاشی یا تکه‌دوزی شده است. در حالی‌ که شیر با دهان خود بر آن بدن بوسه می‌زند یا باقی‌مانده نوک دشنه‌ها و نیزه‌ها را از بدن مطهر خارج می‌کند.

درهنگام نخل‌گردانی یکی از سادات بر بلندای نخل قرار می‌گیرد و با صدای ضربات سنج و یا حسین، نخل‌گردانان را هدایت می‌کند. برای برپایی این مراسم، اطراف حسینیه‌هایی که برای عزاداری از قبل آماده شده را با پارچه‌های سبز و مشکی سیاه‌پوش می‌کنند. «نخل» در این مراسم، به معنای «تابوت» است و این نخل، تابوت سیدالشهدا شناخته می‌شود. دو طرف نخل به صورت مشبک، از چوب ساخته شده و به وسیله چوب‌های دیگر به هم مرتبط هستند.

دو روی نخل با آیینه، تزیین شده است. در یک طرف نخل و در وسط آن، شاخه‌های سرو، بسته می‌شود که با استفاده‌ از چوب‌های کوچکی در اندازه‌های مختلف ساخته شده است. این چوب‌ها که به طور منظم و مورب در کنار هم چیده شده‌اند، به شکل درخت سرو در آمده است. چوب‌های کنار آن نشان از کثرت تیرهایی است که بر بدن مبارک آن حضرت اصابت کرده است. اطراف نخل با چراغ‌های رنگارنگ تزیین‌ و پارچه‌های سیاه بزرگی نیز بر اندام آن کشیده می‌شود. پس از آن که بدنه نخل با پارچه سیاه پوشانده شد، روی پارچه‌ها را شمشیربندان می‌کنند و بر روی آن صدها شمشیر و خنجر برهنه را طوری می‌بندند که جلو و عقب نخل «آجین شمشیر» گشته ‌و هیکل چوبی نخل چنان آراسته می‌شود که هیبت آن هر بیننده‌ای را به حیرت وا می‌دارد.

هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا است:

چوب نخل، به عنوان پیکر شهید سیدالشهدا (ع)
سیاه‌پوش کردن، به عنوان پارچه سیاه روی جنازه
شمشیر و نیزه‌ها به علامت تیر و نیزه‌های وارد شده بر بدن امام حسین (ع)
سرو نخل، به عنوان قد و قامت علی اکبر (ع)
آیینه به عنوان نور وجود مبارک امام حسین (ع)
علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان علمدار امام حسین (ع)
پارچه‌های زینتی که بر نخل می‌بندند به عنوان حجله حضرت قاسم (ع)
زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین (ع)
عزادارانی که نخل را بر می‌دارند به عنوان تشییع‌کنندگان
سرطوق بالای نخل به عنوان کاکُل علی اکبر (ع)

در روز عاشورا در ساعت معینی از روز، عمل نخل‌برداری صورت می‌گیرد. بدین صورت که غالب کسانی که می‌خواهند شانه خود را به زیر نخل ببرند، مقدار پنبه، پشم، کاه، پارچه یا هر جسم نرم دیگری را داخل دستمال‌های بزرگ پیچیده، آن را به سر یکی از کتف‌های خود می‌بندند تا هنگام شانه بردن به زیر چوب‌های حمال، شانه‌شان آسیبی نبیند و فشار سنگینی نخل را بهتر تحمل نمایند.

سپس به دستور شخصی باتجربه و سالمند که عموما از سادات است، افراد به نسبت توانایی‌شان، با پای برهنه، دور تا دور و داخل پایه‌ها و چوب‌های حمال نخل، تقسیم شده، جایگزین می‌شوند و در زمانی مناسب، به دستور آن فرد رهبر، با ذکر «یا حسین، یا حسین»، مسافت تعیین شده را پیموده و دوباره به جایگاه اولیه نخل باز می‌گردند. البته در زمان فعلی مرسوم شده که سه دور این حرکت جابه جایی پیاپی صورت می‌گیرد؛ لکن نقل قول شده است که در قدیم به جهت تبرک چهارده معصوم، نخل را چهارده مرتبه می‌گردانده‌اند. (کاظمینی، ۱۳۸۱)

ناگفته نماند که شخص راهبر و فرمانده نخل، در پهنه سرو مانند نخل، بر روی یکی از چوب‌های نخل، با آویختن شال عزا به گردن، می‌ایستد و با حرکات دست، نخل‌بران را در جابه جایی نخل، هدایت می‌کند؛ در هنگام حرکت نخل، یکی اذان می‌گوید و دیگری، اشعار حماسی یا ابیاتی از دوازده بند مشهور محتشم کاشانی را می‌خواند. دراین مراسم نذری و قربانی نیز صورت می‌گیرد تا پس از ختم مراسم، بین نیازمندان، تقسیم یا با پخت آش گندم از گوشت دام‌های قربانی، مردم را به خوردن آش گندم یا آش حسینی، مهمان می‌کنند.

هرچند امروزه نخل‌هایی با این وسعت تزئین کمتر دیده می‌شود و فقط در حد سیاه‌پوش کردن و تزئینات ساده بسنده می‌شود. ولی باز، نخل‌بندی و نخل‌گردانی، آئینی با شکوه است که با عظمت خاصی در بین یزدی‌ها برگزار می‌شود.

بعد از نماز ظهر روز عاشورا ده‌ها تن از مردان محل با جامه مشکی، زیر پایه‌های نخل رفته، و آن را با عظمت تمام به حرکت در می‌آورند و چون جنازه‌ای باشکوه، آن را از میان موج جمعیت عزاداران عبور می‌دهند . عزاداران معمولا با پاهای برهنه، نخل را تا مسیری حمل کرده یا آن را سه مرتبه (به نیت سه روز نعش بی‌جان آن حضرت که در صحرای کربلا قرار داشت) و دور شش ضلعی (به نیت حرم شش گوشه آن امام) به نام «کَلُک» که در وسط حسینیه ساخته شده است، می‌چرخانند.

/کجارو، عکاس: مصطفی دادرس