رحمن و رحیم به چه معنایند و در لغت با هم چه تفاوتی دارند؟

همانطور که می دانیم در بسم الله الرحمن الرحیم خداوند خود را به رحمن و رحیم بودن معرفی می کند و هم چنین در سوره حمد نیز تکرار مکررات نموده و الرحمن الرحیم را می آورد. به راستی این دو کلمه در چه معنایند و چه تفاوتی با هم دارند ؟

رحمن و رحیم 

معنای رحمان و رحیم چیست ؟
«رحمان» و «رحیم» از ماده «رحمت» گرفته شده. معروف این است که «رحمان» کسى است که رحمتش عام است، و همگان را شامل مى شود، در حالى که «رحیم» به کسى گفته مى شود که رحمتش خاص است.

بنابراین رحمانیت خداوند سبب شده است که فیض نعمتش دوست و دشمن و مؤمن و کافر را شامل شود؛ ولى رحیمیّت او ایجاب مى کند که مؤمنان را مشمول مواهب خاصّى در دنیا و آخرت قرار دهد که دور افتادگان از خدا و بى خبران از آن محرومند.

پاسخ تفصیلی:

«رحمان» و «رحیم»؛ این دو واژه از ماده «رحمت» گرفته شده، و معروف این است که «رحمان» کسى است که رحمت اش عام است، و همگان را شامل مى شود، در حالى که «رحیم» به کسى گفته مى شود که رحمت اش خاص است، بنابراین رحمانیت خداوند سبب شده است که فیض نعمت اش دوست و دشمن و مؤمن و کافر را شامل شود؛ ولى رحیمیّت او ایجاب مى کند که مؤمنان را مشمول مواهب خاصّى در دنیا و آخرت قرار دهد که دور افتادگان از خدا و بى خبران از آن محروم اند.

رحمان» از اسماءمختص خداوند است و در مورد غیر او به کار نمى رود، در حالى که «رحیم» صفتى است که هم در مورد خداو هم در مورد بندگان استعمال مى شود، چنان که درباره پیامبر (صلى اللهعلیه وآله) در قرآنمى خوانیم: «عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُوْمِنینَ رَئُوفٌ رَحیم»؛ (ناراحتى هاى شما بر پیامبر گران است، و نسبت به هدایت شما سخت علاقمند است، و نسبت به مومنان مهربان و رحیم مى باشد)؛ لذا در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده: «اَلرَّحْمانُ اِسْمُ خاصٍّ، بِصِفَه عامَّه، وَ الرَّحِیْمُ اِسْمُ عامٍّ بِصِفَه خاصَّه»؛ (رحمان اسم خاص است، اما صفت عام دارد [نامى است مخصوص خداولى مفهوم رحمتش همگان را در بر مى گیرد]ولى رحیم اسم عام است به صفت خاص)، نامى است که بر خداو خلق هر دو گفته مى شود، اما اشاره به رحمت ویژه مومنان دارد.

با این همه، گاه مى بینیم «رحیم» نیز، به صورت یک وصف عام استعمال مى شود البته، هیچ مانعى ندارد تفاوتى که گفته شد در ریشه این دو لغت باشد، اما استثناهائى نیز در آن راه یابد.

تفاوت بین معنای رحمان و رحیم
شاهد این تفاوت امور زیر است:

«رحمان» صیغه مبالغه است و «رحیم» صفت مشبهه؛ و صیغه مبالغه تأکید بیشترى را مى رساند و دلیل بر گستردگى این نوع رحمت است. ولى بعضى هر دو را صفت مشبهه و یا هر دو را صیغه مبالغه دانسته اند، امّا با این حال تصریح کرده اند که «رحمان» مبالغه بیشترى را مى رساند.
بعضى نیز گفته اند: چون «رحیم» صفت مشبهه است و دلالت بر ثبات و استمرار دارد مخصوص مؤمنان است ولى «رحمان» که صیغه مبالغه است چنین دلالتى ندارد.
«رحمان» نام مخصوص خدا است و به غیر او اطلاق نمى شود؛
در حالى که «رحیم» هم به او گفته مى شود و هم به غیر او؛ و این دلیل بر آن است که مفهوم «رحمان» رحمت گسترده ترى است.
این قاعده در ادبیات عرب معروف است که «زیادهُ المبانى تَدُلُّ عَلى زِیادَهِ المَعانِى»؛ (یعنى واژه اى که حروف اش بیشتر است مفهوم آن نیز بیشتر است) و چون «رحمان» پنج حرفى، و «رحیم» چهار حرفى است؛ بنابراین مفهوم «رحمان» وسعت بیشترى دارد.
این تفاوت را بعضى افراد، از آیات قرآن نیز استفاده کرده اند. زیرا «رحمان» در قرآن غالباً به صورت مطلق آمده، در حالى که «رحیم» در بسیارى از موارد مقیّد است. مانند: «إِنَّ اللهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِیمٌ» ؛ (زیرا خداوند نسبت به مردم، رئوف و مهربان است)، «وَکَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً» ؛ (او نسبت به مؤمنان همواره مهربان بوده است)، «إِنَّ اللهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیماً» ؛ (خداوند نسبت به شما مهربان است).
در حالى که «رحمان» بدون این قیود ذکر شده و دلیل بر عمومیت رحمت او است.
بعضى از روایات نیز شاهد این تفاوت است. در حدیث پر معنایى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «الرَّحمنُ اِسْمٌ خاصٌ بِصِفَه عامَّه، وَالرَّحیمُ اسمٌ عامٌ بِصِفَه خاصَّه» ؛ (رحمن اسم خاص است [مخصوص خداوند] امّا با وصفى عام ـ مفهوم رحمت اش دوست و دشمن را در بر مى گیرد ـ ولى رحیم اسم عام است به صفت خاص [این اسم هم بر خداوند و هم غیر او اطلاق مى شود، ولى مفهوم اش رحمتى است مخصوص مؤمنان).
امّا با تمام اینها نمى توان انکار کرد که گاهى این دو واژه به یک معنا به کار مى رود؛ مانند آنچه در دعاى عرفه از امام حسین(علیه السلام) نقل شده است: «یا رحمنَ الدُّنیا وَالآخِرهَ وَرَحِیْمَهُما» ؛ (اى خدایى که رحمان دنیا و آخرت و رحیم هر دویى) ولى این ممکن است یک استثنا بوده باشد؛ بنابراین منافاتى با تفاوت فوق ندارد.

سخن خود را در این بحث با حدیثپر معنى و گویائى از پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) پایان مى دهیم آنجا که فرمود:

«اِنَّ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ مِاَهَ رَحْمَه، وَ اِنَّهُ اَنْزَلَ مِنْها واحِدَهً اِلَى الاَرْضِ فَقَسَمَها بَیْنَ خَلْقِهِ بِها یَتَعاطَفُونَ وَ یَتَراحَمُونَ، وَ اُخَرُ تِسْعَ وَ تِسْعِیْنَ لِنَفْسِهِ یَرْحَمُ بِها عِبادَهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ»؛
خداوند بزرگ صد بابرحمت دارد که یکى از آن را به زمین نازل کرده است، و در میان مخلوقاتش تقسیم نموده و تمام عواطف و محبتى که در میان مردم است از پرتو همان است، ولى نود و نه قسمت را براى خود نگاه داشته و در قیامت بندگانش را مشمول آن مى ساز