فرونشست زمین خطری که نادیده گرفته می شود

فاطمه لطفی | کارشناس محیط زیست

استان‌های مرکزی و شرقی از تهران، قزوین، مرکزی، اصفهان، فارس، کرمان تا بخش‌های شمالی سیستان و بلوچستان، هرمزگان، و بسیاری از مناطق خراسان‌های رضوی، شمالی، جنوبی و همدان به شدت درگیر پدیده فرونشست زمین هستند. بدترین وضعیت را در کشور استان فارس دارد. این پدید باعث شده است که مثلا در دشت میناب تعداد قابل توجهی از نخل‌ها که زمانی ۸ میلیون نفر بود خشک شوند و مردم منطقه مجبور به مهاجرت شوند.

دود هر نوع دستکاری در طبیعت در نهایت به چشم خود بشر می‌رود. متاسفانه انقلاب صنعتی به همان اندازه که توانست بشر را در همه زمینه‌ها به توسعه و پیشرفت برساند، توانست طبیعت را هم در برابر اشرف مخلوقات شکست دهد. اما طبیعت راه‌های انتقام خود را دارد. برداشت بی‌رویه از منابع آبی دنیا یکی از دست‌اندازی‌های دنیا در طبیعت است. یکی از مسائلی که در اثر برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد فرونشست زمین است. نشست زمین در آکیفرهای محصور و نیمه محصور که از مواد آبرفتی تحکیم نشده یا نیمه تحکیم شده تشکیل یافته باشند بیشتر مشاهده می‌گردد. در اثر برداشت آب زیرزمینی و خارج شدن آب از منافذ امکان متراکم شدن مواد تا عمق ۳۰۰ متر فراهم می‌گردد و هرچه بیشتر برداشت شود تراکم مواد بیشتر خواهد بود.

زمانی که یک سفره آبی زیر زمینی خالی می‌شود زمین آن قسمت مانند اسفنجی که آب آن کشیده شده جمع می‌شود و در آن بخش از زمین حفره‌ای ایجاد می شود که دیگر حتی با تزریق آب نیز قابل برگشت نیست در واقع آن بخش از زمین دیگر مرده به حساب می آید.

بر اساس اعلام مجامع بین المللی فرو نشست سالانه ۴ میلیمتر از زمین بحران است؛ تا پیش از این بالاترین رکورد فرونشست درکره زمین ۳۲ سانتیمتر متعلق به ایالت نیومکزیکو بود‌ اما در ایران یک بار در سال ۲۰۱۰ در تهران با ۳۶ سانتیمتر و بار دوم در سال ۲۰۱۵ بین دشت فسا و جهرم با ۵۴ سانتیمتر رکورد فرونشست زمین شکسته شد. یعنی چیزی حدود ۱۴۰ برابر حد بحران.

تقریبا دو سوم کل دشت‌های کشور دشت‌های ممنوعه اعلام شده اند و در بخش قابل توجهی از این دشت‌ها میزان تراز منفی آبخوان‌ها به بیش از ۲ متر در سال رسیده است.

استان‌های مرکزی و شرقی از تهران، قزوین، مرکزی، اصفهان، فارس، کرمان تا بخش‌های شمالی سیستان و بلوچستان، هرمزگان، و بسیاری از مناطق خراسان‌های رضوی، شمالی، جنوبی و همدان به شدت درگیر پدیده فرو نشست هستند. بدترین وضعیت را در کشور استان فارس دارد. این پدید باعث شده است که مثلا در دشت میناب تعداد قابل توجهی از نخل‌ها که زمانی ۸ میلیون نفر بود خشک شوند و مردم منطقه مجبور به مهاجرت شوند.

بزرگترین فرونشست زمین در کشور در فاصله شهرهای فسا و استهبان است که ناشی از افت شدید آبهای زیر زمینی است.

اثرات فرونشست زمین

*تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه ها و آبراهه ها و سازه های انتقال آب

*شکست و یا بیرون زدگی لوله جدار چاه ها در نتیجه تنش های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان ها (ایجاد اختلال در بهره برداری از منابع آب زیرزمینی و ماسه دهی چاه ها)

*پیشروی امواج در مناطق پست ساحلی

*کاهش برگشت ناپذیر تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته ها

*کاهش بازدهی یا ایجاد تخریب در شریان های حیاتی و سازه های مهم

*کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه های بیابانی و تغییر در توپوگرافی و توسعه دشت سیلابی

 

چه باید کرد

بر اساس اعلام سازمان زمین شناسی کشور، «اطلس‌ فرونشست کشور» بر اساس «اندازه‌گیری‌ها و داده‌های ۱۵ سال اخیر» تهیه و «۴۴ محدوده پرخطر به لحاظ میزان فرونشست» شناسایی شده است. «ترازیابی دقیق»، «استفاده از ایستگاه‌های دائم ژئودینامیک»، «ثقل‌سنجی» (گراویمتری) و «تداخل‌سنجی داده‌های راداری ماهواره‌ای» چهار روش اندازه‌گیری مناطق پرخطر از نظر فرونشست زمین هستند. بر اساس این نقشه‌ها، میزان فرونشست زمین در جنوب غربی تهران طی ۱۵ سال اخیر، «سالانه حدود ۳۰ سانتی‌متر» است. در ورامین  فرونشست به چند متری ریل راه‌آهن رسیده است.

از این آمارها در ایران زیاد است اما به نظر می‌رسد تاکنون هیچ ارگان و سازمانی مسوولیت خاصی در این باره برای خود إحساس نکرده‌اند. تراز منفی آبخوان‌های کشور که میزان آن از منفی ۶ میلیارد متر مکعب در سال هم گذر کرده به معنای آن است که سالانه دست کم ۶ میلیارد متر مکعب آب بیش از چیزی که در خاک فرو می‌رود برداشت می‌شود و این یعنی عین فاجعه.

به اعتقاد تمامی کارشناسان تنها راه مهار پدیده فرونشت زمین مهار برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی است. محمد درویش، عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی معتقد است: بی رویه توسعه دادن کشاورزی و تلاش نکردن برای افزایش راندمان آبیاری که همچنان ۳۰ تا ۳۵ درصد است دلیل اصلی این بحران است. مهندس جمال روشن روان، رئیس سازمان زمین شناسی در خراسان رضوی هم تعادل بخشی به منابع آب زیرزمینی و کنترل برداشت آب را اصلی‌ترین راه حل به حداقل رساندن فرونشست زمین بیان می‌کند و می‌گوید: خشکسالی‌های متوالی و برداشت بی رویه آب و حفر چاه‌های متعدد برای تامین آب شرب در برخی دشت‌ها نظیر مشهد سالانه یک متر افت سطح آب‌های زیرزمینی را در پی داشته است و اگر برداشت آب کنترل نشود روز به روز شرایط بحرانی‌تر خواهد شد.

بر همین أساس، به عنوان راهکار دراز مدت بر مبنای تجربه سایر کشورها چاره ای جز اصلاح روش های مدیریت منابع آب وجود ندارد و تا زمان باقی است باید به سوی آن حرکت کرد. اما تا آن هنگام و بعنوان راهکار فوری و اضطراری دست کم می‌توان به جلوگیری از ادامه فعالیت استفاده کنندگان غیرمجاز و چاه‌های حفر شده به این طریق مبادرت ورزید.

در غیراینصورت و با روند موجود ضمن از دست دادن بخش عظیمی از منابع آب برای همیشه، پدیده‌هایی نظیر فروچاله‌ها و فرونشست‌های ناحیه ای با ابعاد نامعلوم و با آسیب‌های جبران‌ناپذیر، باز هم بوقوع خواهد پیوست.

جهت مهار این پدیده می توان به موارد ذیل نیز اشاره کرد:

*در مصرف آب بویژه در بخش کشاورزی باید بشدت صرفه جوئی کنیم

*وزارت نیرو در ظرف یکسال باید در میزان پروانه بهره برداری چاه های آب مجاز بازنگری کند

*وزارت نیرو در ظرف یکسال باید بشدت با چاه های غیرمجاز حفر شده مقابله کند

*وزارت جهاد کشاورزی در ظرف یکسال باید در کاشت نوع محصولات و باغات و بویژه محصولات با مصرف بالای آب دخالت جدی کند

*وزارت کشاورزی در ظرف یکسال باید در مورد بسط شیوه های نوین آبیاری اقدام بسیار جدی بعمل آورد

*سازمان محیط زیست بعنوان حافظ محیط زیسط کشور در این زمینه مسئولیت بسیار سنگینی دارد و این در حالی است که در این زمینه فعالیت مشهودی نمی کند.

*همان طور که صاحب نظران و کارشناسان «برداشت بی رویه از سفره های آبی و متعادل نبودن میزان آب ورودی و خروجی مخازن» را علت اصلی پدیده مخرب فرونشست بیان می کنند تنها راه مهار این پدیده هم کنترل برداشت ها و نجات سفره های زیرزمینی است.