بنی آدم اعضای یکدیگرند یا یک پیکرند؟

آیا شعر روی اسکناس های ۱۰ هزار تومانی اشتباه است؟

بهزاد زرین‌پور، شاعر نخستین کسی بود که به این اظهارنظر واکنش داد و در صفحه شخصی خود نوشت: «همان طور که می‌بینید‌، خانم بهاره افشاری بازیگر در هیأت یک کارشناس ادبیات و عالم به تصحیح نسخ‌، همه بزرگان علم تصحیح را که به اتفاق این مصرع معروف سعدی را «بنی آدم اعضای یکدیگرند» ثبت و ضبط کرده‌اند، متهم به بی‌سوادی کرده‌اند! پیداست که ایشان بدون داشتن اطلاعات درباره علم تصحیح و نسخه‌خوانی کتاب‌های ادبی و بدون اندکی تحقیق در این باره این سخن را گفته‌اند.

اگرچه برخی بر اساس دریافت شخصی خود تصور می‌کنند «اعضای یک پیکرند» بر «اعضای یکدیگرند» رجحان معنی شناختی دارد اما اولا در هیچ یک از نسخ خطی «یک پیکرند» ضبط نشده است و بدون استثنا «یکدیگرند» ضبط شده است؛ ثانیا اعضای یکدیگرند معنی استعاری و مجازی دارد که غنی‌تر از یک پیکرند است؛ ثالثا با آوردن یک پیکرند مصرع دوم حشو تلقی می‌شود. ایشان را به مطالعه توضیحات عالمانه استاد استادانم شادروان دکتر غلامحسین یوسفی در تصحیح بوستان توصیه می‌کنم تا دیگر چنین در مسند بزرگان ننشیند و حکم باطل نراند.»

اعضای یکدیگرند
باتوجه به این اشاره زرین‌پور به سراغ اظهارنظر استاد فقید مرحوم دکتر غلامحسین یوسفی رفتیم که در توضیحات گلستان (ص ‌٢۶۴) در تائید و تاکید صحت این مطلب نوشته‌اند: «اعضای یکدیگرند؛ چنین است در همه نسخه‌ها.» البته افراد دیگری مانند مجتبی مینوی،‌ حبیب یغمایی و محمدعلی فروغی نیز نظر یوسفی را تایید کرده‌اند.

نظر ما نظر فرهنگستان است
بدون شک هر فردی نظری می‌تواند داشته باشد که قابل احترام است اما این حرف خانم بازیگر بدون اطلاعات کافی است؛ درست چند روز بعد از انتشار اسکانس ۱۰ هزار تومانی، در همان سال انتشار، صحبت‌های بسیار زیادی مطرح شد که روابط عمومی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در جواب به اعتراضات پاسخ داد: «با توجه به وجود دو نگارش متفاوت اما صحیح برای این مصرع، از نظر بانک مرکزی چاپ هر دو نگارش بر پشت اسکناس ‌١٠٠هزار ریالی بیان‌کننده پیامی عمیق و انسانی نهفته در شعر مشهور این شاعربزرگ در تاریخ ادبیات فارسی است.

با این تفکر برای استفاده از این بیت در طراحی اسکناس جدید صلاح کار را در فصل‌الخطاب قرار دادن نظر کارشناسان نهادی رسمی قرار دادیم و از همان ابتدا با فرهنگستان زبان و ادب فارسی مکاتبات لازم انجام شد که در پاسخ، فرهنگستان قرائت بیت «بنی آدم اعضای یکدیگرند / که در آفرینش زیک گوهرند» را از نظر مرحوم دکتر غلامحسین یوسفی ارجح اعلام کرد.»

نظر من با نظر فرهنگستان یکی است
در همین راستا گفت‌وگوی کوتاهی با محمدجعفر یاحقی، پژوهشگر، استاد دانشگاه فردوسی مشهد و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی داشتیم. او در پاسخ به ایبنامی‌گوید: «بدون شک نظر من با نظر فرهنگستان یکی است و من نیز معتقدم که «یکدیگر» درست است. حرف درباره این موضوع زیاد است و من نیز مفصل درباره این مصرع صحبت کرده‌ام که این اظهارنظر در روزهای آینده در یکی از روزنامه‌های سراسری منتشر خواهد شد. اما در کل باید بگویم که اگر ما به نسخه‌های خطی مراجعه کنیم، متوجه می‌شویم که در همه نسخه‌ها «یکدیگر»‌ آمده است.»

سعدی گستاخی کرده است
در این بین قدمعلی سرامی در گفت‌وگو با ایبنا کلمه «پیکر» را درست دانست و گفت: «پیامبر اسلام (ص) می‌فرمایند: «المومنون کجسد واحد». به نظر من سعدی گستاخی کرده و کلام پیغمبر را غلط تشخیص داده و به درستی، غلط تشخیص داده است؛ چراکه بنی آدم اعضای یک پیکر هستند و نه مومنین. در این کره زمین امکان دارد که یک میلیارد مومن باشد؛ با این تفاسیر شش میلیارد باقی مانده حقی ندارند و انسان نیستند؟ سعدی تشخیص داده است که اشتباه برداشت شده است و کل فرزندان حضرت آدم، یک پیکر هستند. سعدی می‌گوید «بنی آدم اعضای یک پیکرند/ که در آفرینش ز یک گوهرند» تاکید مصرع دوم در هم گوهری انسان‌ها باهم، نمی‌تواند باعث شود که یکی جز و یکی کل باشد.

بنابراین اگر بگوییم که «بنی آدم اعضای یکدیگرند» یعنی یک بار شما کل هستید و من جز هستم و دفعه بعد برعکس؛ در حالی که چنین نیست و ما همه اعضای یک پیکر انسانی هستیم. شما یک سلول، من یک سلول و سایر افراد جامعه سلول‌های دیگر این پیکر را تشکیل می‌دهند. البته نکته اصلی در بیت سوم این شعر است که کمتر شنیده شده است. آنجایی که سعدی می‌گوید: «‌تو‌ کز محنت دیگران بی غمی/ نشاید که نامت نهند آدمی». شما به این بیت دقت کنید، یعنی شرط آدم بودن این است که غم آدم‌های دیگر را بخوریم. یعنی همبستگی بیرونی و عاطفی هم شرط انسانیت، شمرده شده است و این همبستگی با آنکه بگوییم، یکدیگرند تطابق پیدا نمی‌کند. نظر من عکس فرهنگستان ادب است و به اعتقاد من ما هم باید همان گستاخی سعدی را داشته باشیم و حرف درست را که خلاف نظر دوستان و بزرگان است، بیان کنیم. بر اساس حدیث «المومنون کجسد واحد» اگر یکی از عضوهای این جسد درد بگیرد، سایر اعضا نیز درد می‌گیرد. بنابراین نگاه پیغمبر هم روی وحدت جسدی بشریت است و همه افراد می‌شوند اعضای آن جسد واحد.»

نسخ به ما می‌گویند که «یکدیگر» درست است

سعید حمیدیان، استاد دانشگاه نیز در گفت‌وگو با ایبناگفت: «بدون شک کلمه «یکدیگر» درست است؛ چراکه از نظر معنایی هم «یکدیگر» بهتر است. با این حال اختلاف درباره این بیت بسیار زیاد است و در طول سال‌های گذشته اظهار نظرهای متفاوتی بیان شده است. برای مثال شما به آن بیت حافظ که می‌گوید:‌‌‌ «کشتی‌نشستگانیم (شکستگانیم) ای باد شرطه برخیز» نگاه کنید که هنوز عده‌ای می‌گویند «شکستگان» و عده‌ای نظر روی کلمه «نشستگان» دارند. من واقعا متوجه این جاروجنجال‌ها نمی‌شوم و نمی‌دانم که چرا سال‌هاست دوستان درباره این موضوع سخن می‌گویند. من فکر می‌کنم در پرداختن به این موضوع باید قائل به تساهل بود و بر اساس آنچه که صحیح می‌پنداریم عمل کنیم. در کل اکثریت نسخ و جنبه نقلی قضیه به ما می‌گوید که کلمه «یکدیگر» درست است.»

اگر به کمی عقب‌تر برگردیم در کتاب «ریاضی دلاویز در ادب گهرریز»، اثر احمد شرف‌الدین آمده است که زنده‌یاد سعید نفیسی معتقد بود صحیح این بیت به شکل زیر است: «بنی آدم اعضای یک پیکرند/ که در آفرینش ز یک گوهرند». وی دو دلیل برای نظر خود دارد؛ «نخست اینکه در زمان سعدی یک نوع خط رواج داشته که همه مردم با آن می‌نوشتند و به آن «خط تعلیق» می‌گفتند. در خط تعلیق معمول بوده است که برای تند نوشتن گاهی بعضی حروف را که باید جدا بنویسند، به هم می چسباندند. مثل خط شکسته امروز. از آن جمله در کلمه «یکدیگر»، حرف «دال»را به «یا» می‌چسباندند و «پیکر» و «دیگر» را مثل هم می نوشتند. همین بلا به مرور زمان بر سر شعر سعدی هم آمده و کم کم «یک پیکرند»به «یکدیگرند» تبدیل شده است. دوم دلیل این است که حال از نظر معنا هم که نگاه کنیم. شاعر بزرگی چون سعدی نمی‌گوید: «بنی آدم اعضای یکدیگرند.» مخصوصا جایی که پس از آن می‌گوید «چو عضوی به درد آورد روزگار/ دگر عضوها را نماند قرار.» شک نیست که عضو یعنی اجزای یک پیکر و یک بدن. وانگهی تصور کنید که اگر «اعضای یکدیگرند» بخوانیم، چه‌قدر مضحک می‌شود. نتیجه این می‌شود که «من سر شما هستم و شما مثلا دست من هستید.» مرد بزرگی مثل سعدی هرگز این طور حرف نمی‌زند.»

به هر حال نظرات متفاوت است و به نظر می‌رسد در این شرایط بهترین کار مرجع قرار دادن نظر فرهنگستان زبان و ادب فارسی باشد که کلمه «یکدیگر» را درست معرفی کرده است.