اطلاعات و تصاویری از آرامگاه شمس تبریزی؛ اسطوره عرفان

آرامگاه شمس تبریزی از مکان‌های گردشگری و زیارتی خوی در استان آذربایجان غربی که به اعتقاد برخی محل مدفن شمس تبریزی می‌باشد. و همه ساله علاقه‌مندان شمس تبریزی از خوی و دیگر شهرهای ایران و حتی کشورهای همسایه در مراسمی بزرگداشت این شاعر ملی را گرامی می‌دارند.

مناره آرامگاه شمس تبریزی

روی دیوارهای ورودی، شماری برنوشته نمایش داده شده‌است که دربردارنده اطلاعات تاریخی دربارهٔ شمس تبریزی و مولانا و همچنین بنا و معماری این اثر تاریخی است. در زمینه وابستگی این مناره با شمس چنین آمده‌است:

«ارتباط مناره شمس تبریزی از اینجاست که شاه اسماعیل اول صفوی با ارادتی که به شمس تبریزی داشت، کاخ خود را در کنار آرامگاه شمس ساخت و طبق منابع تاریخی، سلطان سلیمان قانونی در دومین حمله خود به آذربایجان روز پنج شنبه ۹۴۲ هـ.ق. همراه صدر اعظم خود به زیارت تربت شمس آمد و واقعه‌نویس همراه او نصوحی السلاحی مطراقچی در کتاب «بیان منازل سفر عراقین» خبر این بازدید را نوشته و تصویری از خوی کشیده‌است.

همچنین این موضوع در «منشأت السلاطین» اثر فریدون بیگ و «تاریخ امپراطوری عثمانی» از روزنامهٔ سفر سلطان سلیمان قانونی پادشاه عثمانی هامر پورگشتال نیز آمده‌است. بعدها کاخ شاه اسماعیل در حملات عثمانی‌ها که خوی سه بار تخریب شد از بین رفت و با گذشت قرن‌ها آرامگاه شمس نیز ویران گردیده و از آن مجموعه کاخ همراه با سه منار با تزئینات شاخ و جمجمه قوچ و آرامگاه دو تا منار باقی ماند و نام شمس تبریز گرفت که یکی از منارها نیز مقارن با جنگ جهانی اول (تقریبا صد سال قبل) خراب شد.»

معماری مناره شمس تبریزی

مناره شمس تبریزی باقیماندهٔ مقبره‌ای با همین نام است که بر روی مزار منسوب به شمس تبریزی در شهر خوی قرار دارد. این بنا در محلهٔ امامزاده سید بهلول در شمال غربی شهر خوی واقع شده‌است. سطح بیرونی این مناره با شاخ‌هایی از قوچ وحشی که شاه اسماعیل صفوی طی اقامت چهل روزه‌اش در کوه چله خانهٔ خوی شکار کرده بود، تزیین شده‌است.

طبق اسناد موجود، این بنا به دستور شاه اسماعیل صفوی ساخته شده و مناره آن به وسیله شاخ قوچ‌های وحشی تزئین شده‌است. از شاخ قوچ در مناره یاد شده برای نشان دادن قدرت و مهارت شاه اسماعیل در شکار قوچ در یک روز صورت گرفته‌است.

مدارک و تصاویر مینیاتوری باقیمانده از مقبره شمس تبریزی در شهرستان خوی نشان می‌دهد این بنا در ابتدا از ۳ مناره دور قبر شمس تشکیل شده بود که به دلایل طبیعی اکنون تنها یکی از آنها مانده‌است.

برج شمس تبریزی ۳٫۴۰ متر قطر داشته و مساحت آن نیز ۱۱ متر است. مقبره شمس تبریزی دارای برجی به ارتفاع ۱۷ متر است و آرامگاه شمس در فاصله ۱۰ متری از مقبره ساخته شده قرار دارد.

آرامگاه واقعی شمس تبریزی کجاست؟

این سوالی است که شاید خیلی ها بخواهند آنرا بدانند و حتی درآرزوی زیارت مزارش باشند. بی تردید کمتر کسی است که شمس تبریزی را نشناسد. این اعجوبه روزگار خویش ، عارف بنام و مشهور زمان خود، که توانست پهلوان قدر قدرت عرصه علم ودین زمان خود یعنی مولانا جلال الدین مولوی را ضربه فنی کند و واله وشیدا و مرید خویش کند.

از شمس به ظاهر آثاری به جز « مقالات شمس » که بعدها توسط مریدان خود او ومولوی گرد آوری شده اثر دیگری بدستمان نیست.البته این ظاهر امر است و شاید اگر نیک بنگریم آثاری که مولوی آفریده است اگر از شمس نباشد به جرات میتوان گفت تحت تلقینات و ارشادات آن عارف و پیر فرزانه میباشد. چرا که بعد از دیدار مولانا با شمس بوده که شعر گفتنش آغاز میگردد و همه اشعارش را در مدح و ستایش شمس می سراید و هم خود مولوی است که این اشعار را نه از خود که از شمس می داند و تمام غزلیاتش راهم بنام شمس تبریزی منظوم می سازد.

البته امروزه اکثر مردم با شنیدن نام شمس تبریزی بی اختیار به یاد مولوی افتاده و احتمال وجود آرامگاه شمس را در قونیه (مزار مولوی) یا اطراف آن بعید نمی دانند. این امر نیز از ذهن مسئولان امور فرهنگی و جهانگردی ترکیه دور نبوده و بدلیل امکان جلب هرچه بیشتر توریست و افزایش درآمدی که میتوانست برای قونیه و در کل، برای ترکیه فراهم کند قبر شمس الدین بن یحیی بن محمد شاه از داماد های خاندان مولوی را به عمد، وبرای استفاده تبلیغاتی به عنوان مقبره شمس تبریزی عنوان کنند.

این امر به مورد تایید « عبد الباقی گلپینارلی» مولوی شناس نامی ترکیه بوده که سنگ قبر یاد شده را به فرد فوق الذکر که در ۶۹۲ قمری فوت کرده منتسب کرده است که هیچ ربطی به شمس تبریزی که به سال۶۴۵ از قونیه ناپدید شد ندارد. در هیچ کتاب یا سندی هم به وجود مقبره شمس در قونیه اشاره نشده است. الا اینکه اخیراً در منابع وابسته به ترکیه بچشم میخورد.حتی دکتر محمد امین ریاحی که در تابستان ۱۳۴۵ ه.ش.

در قونیه مشغول تحقیق در نسخ خطی کتابخانه آرامگاه مولانا بوده وبا یکی از محققین ترک همدم شده از ایشان میخواهد تا با هم به زیارت مقام شمس بروند .با دیدن بی میلی او تردید خود را نسبت به روایات ساختگی افلاکی و بی اساس بودن وجود مزار شمس بیان می نماید و به وی میگوید از نوشته های شما هم بر می آید که شما نیزاطمینان ندارید که شمس در قونیه خفته باشد.

و وی با خنده ای شیرین ومعنی دار پاسخ می دهد که : چکار دارید ؟ کارمندان جوان اینجا حدسی زده اند ومن هم نخواسته ام دلشان را بشکنم ، این حدسها که چیزی از مقام شمس نمی کاهد اما بر جلال وشکوه آرامگاه مولانا می افزاید… البته در ایران به تایید سفرنامه جهانگردان مختلف و خاطرات وتذکره های بزرگان و شاهان ونیز به نقل مقالات وکتب متعدد از جمله کتاب تاریخ نظم و نثر در ایران جلد دوم صفحه ۷۳۶و کتاب مقالات شمس تبریزی به تصحیح و تعلیق دکتر علی موحد.

ص ۱۴۷ و مقاله دکتر محمد امین ریاحی در مجله کلک در بهار ۷۵ ص ۲۸ و کتاب تاریخ نهضتهای فکری ایرانیان بخش دوم ص ۶۰۲ و کتاب مجمل فصیحی تصحیح محمود فرخ جلد دوم ص ۳۴۳ و ص وکتاب زندگی وآثار مولانا از استاد فروزانفر ص ۲۰۸ و۳۸ وکتاب منشات السلاطین اثر فریدون بیک ص ۹۴ و کتاب شکوه شمس اثر آل ماری شل ص ۵۳۸ و کتاب تاریخ ابراهیم پچوی از نویسندگان معروف خلافت عثمانی وکتاب ارزشمند( شمس تبریزی و دار الصفای خوی) اثر استاد بهروز نصیری و… آرامگاه شمس تبریزی در خوی شناخته می شده که در تمامی اینها با ذکر منابع واسناد تاریخی معتبر مدفن شمس تبریزی را در آذر بایجانغربی  واقع در شهرستان خوی ودر محله ای بنام محله شمس و در کنار مناری باستانی بنام منار شمس تبریزی عنوان نموده اند.

اما متاسفانه وقوع زلزله سلماس وخوی به سال ۱۲۲۲ ه.ق وسیل مهیبی که حدود ۱۲۰ سال قبل درست در محل منار شمس بوقوع پیوسته است هم باعث تخریب گنبد وبارگاه آرامگاه وهم تخریب ۲ منار از ۳ منار موجود شده و بعد ها در عصر بی توجهی به آثار باستانی کم کم مدفن شمس مورد بی مهری واقع شده وبه فراموشی سپرده شده است.

(جیمز موریه) جهانگردی که در ۱۸۱۳ میلادی از این منطقه دیدن کرده در کتاب سفرنامه خود می نویسد:« در انتهای شمالی شهر خوی مقبره ای است که متعلق به ملایی بنام شمس تبریزی که مردی اهل دانش و شعر و‹ استاد مولوی شاعر بزرگ ایرانی› است   به دیدن منارهای آن رفتم که به فرمان شاه اسماعیل صفوی با شاخ شکارهایی که در یک روز انجام داده بوده تزیین شده است…»

مجمل فصیحی نیز قدیمی ترین منبع معتبری است که به سال ۸۴۵ ه.ق. نگاشته شده و از وجود قبر شمس تبریزی در خوی دو بار صحبت به میان آورده است. فصیحی خوافی در کتاب مجمل فصیحی نیز می گوید:« شیخ حسن بلغاری خرقه از دست شمس گرفته.پدر شیخ حسن ،پیر عمر نخجوانی از معاصران وآشنایان شمس تبریزی در خوی اقامت داشته و مزارش در حوال همین شهر در پیر کندی است… شمس تبریزی هم که بصورت درویشی ناشناس سفر میکرده در خوی رحل اقامت افکند ومریدانی یافته و مشهور خاص و عام شد و سرانجام سرشوریده بربالین آسایش رسیده و در شهر خوی ندای حق را لبیک گفت.

مرگ او مرگ درویشی گمنام و مسافری رهگذر نبود بلکه بواسطه طول اقامت دراین شهر چنان احترام و اعتبار یافته بود که آرامگاه شایسته ای بر سر خاکش افراشته اند که تا قرنها بعد هم زیارتگاه بوده است …» شاه اسماعیل صفوی نیز که عادت به زیارت قبر عرفا وبزرگان دینی داشته وهر کجا که مقبره ای غیر واقعی و بی اساس میدیده ویران میکرده است ، ضمن اینکه مدت مدیدی در خوی اقامت میکند دستور میدهد در کنار آرامگاه شمس تبریزی کاخی و باغی برایش عمارت کنند بطوری که هر موقع از درب کاخ بیرون می آمده چشمش به آرامگاه شمس بیافتد…

قدیمی ترهای خوی نیز از برنامه ها و مراسمی که دراویش ترکیه شمع بدست در ایام خاصی به کنار منار شمس جمع میشده اند نقل میکنند… بحر حال آنچه از مجموع روایتها میتوان استنباط کرد این است که شمس پس از ترک مولوی در قونیه به سمت آذربایجان رفته وبنا به علل متعددی که آنها راهم در منابع مختلف فوق الذکر میتوان دید، در سر راه خود به تبریز در خوی رحل اقامت افکنده و بر سیر آفاق وانفس پرداخته است.

تنها اثری که در پنجاه ساله اخیر منتشر شده و انتساب این محل رابه شمس تبریزی مورد تردید قرار داده کتاب بزرگان آذربایجان نوشته مرحوم تربیت است که بدون ذکر منبعی منار شمس تبریز در خوی را منتسب به شمس الملک دنبلی شمرده که اشتباه آن مرحوم سبب شد متاسفانه تا همین دهه قبل در قطعیت مزار شمس تبریزی در خوی که قرنها معروف و مورد قبول بلاشک عموم بوده تردیدی نابجا راه یابد و پرده تاریکی بر چهره حقیقت کشیده شود.

اما تلاشها و زحمات برخی اساتید دلسوخته ای چون دکتر محمد امین ریاحی که با مقالات خود دوباره جانی تازه به احیاء آرامگاه شمس تبریزی بخشید و استاد بهروز نصیری که به حق در جمع آوری منابع مختلف و تدوین کتابی در این خصوص بنیان حرکتی تازه را بنا نهادند وپیگیری برخی مسئولین و کارشناسان امر منجر به برپایی کنگره شمس تبریزی در شهرستان خوی با حضور مولوی وشمس شناسان ایران وجهان وبا حضور وزیر وقت فرهنگ وارشاد آقای مهاجرانی شد که حتی قول احداث بنای مقبره وطرح فرهنگی گردشگری شمس تبریزی داده شده واکنون نیز اعتبارات ملی بسیار اندکی یکی دوسال است که به این کار اختصاص می یابد.

فعالیتها واقدامات ارزشمند شهرداری خوی و تاکید سند توسعه استان آذربایجانغربی بر احداث این مجموعه در خوی در طی برنامه چهارم توسعه کشور و ذکر این پروژه بعنوان یکی از اقدامات اولویت دار برنامه چهارم دل تمامی شیفتگان این عارف کامل و یگانه اعصار را شاد نمود.

امید که با اهتمام وجدیت هرچه بیشتر مسئولین به موضوع همه ما ایرانیان روزی همچون حافظیه و قبر بابا طاهر شاهد بنایی ارزشمند بر سر مزار شمس تبریز باشیم و اجازه ندهیم این فرصت معنوی و امکان بالقوه جذب جهانگرد و ایرانگرد که موجب رونق بسیاری از بخشهای فرهنگی اجتماعی و خدماتی وحتی اقتصادی شهرستان خوی بطور مستقیم و سایر مناطق بطور غیر مستقیم خواهد شد بیش از این از دستمان برود.

نویسنده: علیرضا حاتمی زاده