اصل ۵۹ قانون اساسی چیست؟ همه پرسی، آری یا نه؟!

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شیوه دموکراتیک «همه‌پرسی» برای تصمیم‌گیرهای سیاسی، در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به رسمیت شناخته شده است . اصول متعددی از قانون اساسی به موضوع همه‌پرسی اشاره دارد. ازجمله، در اصل ۶ قانون، همه‌پرسی یکی از راه‌های اداره کشور دانسته شده است: «در جمهوری اسلامی ایران امور کشور باید به اتکاء آراء عمومی از راه انتخابات اداره شود. انتخاب رییس جمهور، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، اعضای شوراها و نظایر این‌ها، یا از راه همه‌پرسی در مواردی که در اصول دیگر این قانون معین می‌شود». اصل ۵۹ نیز تصریح دارد: «در مسائل بسیار مهم اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ممکن است اعمال قوه مقننه از راه همه‌پرسی و مراجعه مستقیم به آرای مردم صورت گیرد. درخواست مراجعه به آراء عمومی باید به تصویب دو سوم مجموع نمایندگان مجلس برسد».

اصل ۹۹ نیز می‌گوید: «شورای نگهبان نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آراء عمومی و همه‏پرسی را بر عهده دارد». در اصل ۱۱۰ نیز به فرمان همه‌پرسی در ذیل  وظایف و اختیارات رهبر اشاره داشته و در اصل ۱۲۳آمده است: «رییس جمهور موظف است مصوبات مجلس یا نتیجه همه‌‏پرسی را پس از طی مراحل قانونی و ابلاغ به وی امضاء کند و برای اجرا در اختیار مسئولان بگذارد».

براساس اصل ۱۳۲، «در مدتی که اختیارات و مسئولیت‌های رییس جمهور بر عهده معاون اول یا فرد دیگری است که به موجب اصل یکصد و سی و یکم منصوب می‌شود، وزرا را نمی‌توان استیضاح کرد یا به آنان رأی عدم اعتماد داد و نیز نمی‌توان برای تجدید نظر در قانون اساسی یا امر همه‏پرسی اقدام کرد». اصل ۱۷۷ نیز تاکید می‌کند: «مصوبات شورا (بازنگری قانون اساسی) پس از تأییدوامضای مقام رهبری باید از طریق مراجعه به آراء عمومی به تصویب اکثریت مطلق شرکت‏ کنندگان در همه‌پرسی برسد».

همه‌پرسی‌های برگزارشده پس از انقلاب

پس ازپیروزی انقلاب اسلامی همه‌پرسی درایران طی سه مرحله تجربه شد.نخستین همه‌پرسی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی،در روزهای دهم و یازدهم فروردین ۱۳۵۸ اتفاق افتاد. در این همه‌پرسی عمومی، نوع نظام حکومتی ایران با ۹۸٫۲ درصد آرا،«جمهوری اسلامی»تعیین شد.مشارکت اکثریت قریب به اتفاق مردم در این همه‌پرسی، مُهر تاییدی بر پیروزی انقلاب اسلامی و شکل گیری نظام جمهوری اسلامی در ایران بود.در متن دستور مهندس مهدی بازرگان رییس دولت موقت خطاب به حاج سید جوادی، وزیرکشور وقت، درباره برگزاری اولین همه‌پرسی تاریخ انقلاب، آمده است:«براساس فرمان رهبر انقلاب اسلامی ایران امام خمینی (س) مبنی بر انجام همه‌پرسی و استفسار از آحاد ملت رزمنده در تعیین شکل حکومت ایران مقرر فرمائید طبق طرح برنامه همه‌پرسی نسبت به انجام آن در تاریخ دهم فروردین ۱۳۵۸اقدام شود .شکل همه‌پرسی که در تاریخ ۳۰بهمن به تصویب هیات وزیران رسیده است مبنی بر یک سوال با دو امکان جواب آری یا نه است».

 به دنبال به نتیجه رسیدن اولین همه‌پرسی وتثبیت جمهوری اسلامی ، قانون اساسی تدوین در دوازدهم آذر ۱۳۵۸، در همه‌پرسی عمومی تایید مردم واقع شد. قانون اساسی به مدت ۱۰ سال اجرا و در ۶ مرداد ۱۳۶۸ پس از اعمال اصلاحات و تغییراتی به رای عمومی گذاشته شد که با اکثریت آرا، از سوی مردم تایید شد.

با گذشت چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی هنوز شرایطی بر نظام سیاسی کشور پیش نیامده تا براساس اصل ۵۹ یا ۱۷۷ قانون اساسی، همه‌پرسی در کشور برگزار شود. این درحالی است که از نظر قانونی این راه برای اصلاح قانون اساسی یا برگزاری همه‌پرسی در رابطه با مسائل مهم کشور است.رهبر معظم انقلاب در مهر۱۳۹۰ و در جریان سفری به کرمانشاه،در جمع دانشجویان این استان فرمودند: « اگر یک روزی در آینده‌های دور یا نزدیک احساس شود که به جای نظام ریاستی برای مثال نظام پارلمانی مطلوب است، هیچ اشکالی ندارد».حسن روحانی، نیز ۲۲ بهمن چند سال گذشته در جریان سخنرانی خود به مناسبت چهلمین سالروز پیروزی انقلاب اسلامی به برگزاری همه‌پرسی به عنوان راه حلی برای خروج از بن‌بست‌ها اشاره کرد.او با تاکید بر اینکه باید از ظرفیت قانون اساسی استفاده کرد، گفت: «بسیاری از مسائلی که ما امروز به عنوان مشکل در جامعه داریم، در مساله آزادی‌ها داریم، در مساله روابط اجتماعی داریم، در مساله سرمایه‌گذاری‌ها داریم، ناشی از عمل نکردن به قانون اساسی است ».

روحانی افزود:«قانون اساسی بن‌بست‌ها را برداشته و ظرفیت بسیار بزرگی دارد. ملت ایران، اگر جایی ما با هم بحث داریم به اصل ۵۹ قانون اساسی مراجعه کنیم. اصل ۵۹ قانون اساسی می‌گوید در برخی از موارد قانون‌گذاری و اعمال قوه مقننه در مسائل مهم اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، مراجعه به آراء مستقیم مردم است ». او با اشاره به ضرورت افزایش مدارا و آستانه تحمل در جامعه گفت که اگر در مساله‌ای جناح‌ها اختلاف دارند، دعوا و شعار لازم نیست و باید طبق اصل ۵۹ قانون اساسی و از مسیر صندوق آرا به آنچه مردم می‌گویند، عمل کنیم. گفتنی است روحانی دوباره در هفته ‌ای که گذشت در گفت‌وگو با مردم به اصل ۵۹ اشاره کرد. برخی بر این باورند که آقای روحانی با طرح موضوع همه‌پرسی به دنبال دور کردن افکار عمومی از مشکلات کشور است و عده ای نیز معتقد هستند که اجرای اصل ۵۹ راهکاری برای برون رفت از مشکلات امروز جامعه محسوب می‌شود. برای اطلاع بیشتر از طرح پیشنهادی رییس جمهور به سراغ فعالان سیاسی کشوررفتیم ونظرات آنان را دراین باره جویا شدیم. «قانون» این سوالات را پرسید:« نظرشما درباره پیشنهاد همه‌پرسی رییس جمهور چیست؟ آیا جریانات سنتی وتشکل‌ها نسبت به این پیشنهاد واکنشی نشان داده اند؟ مشکلات اجرایی بر سرراه این اصل قانون اساسی چیست ؟ آیا می‌توان مسائل ومشکلات کلان کشور را از طریق همه‌پرسی حل کرد؟ چرا تاکنون از این فرصت در کشور استفاده نشده است ؟». / روزنامه قانون